Umfjöllun um Völvuleiðið sem birtist í Lesbók Morgunblaðsins, 29. maí 1960.
Eftir Kjartan L. Magnússon / timarit.is
í ÆFISÖGU séra Jóns Steingrímssonar er alllangur kafli um Völvuleiðið á Felli og mikla deilu, sem varð milli séra Jóns og hreppstjóranna í Mýrdalnum, vegna gamallar hefðar, sem hvíldi á Fellinu. Var það árlegt gjald, sem ábúendur jarðarinnar skyldu greiða til fátæklinga. Séra Jón segir svo frá: „Þessi tollur kom þannig til: Sagt er ein valva hafi búið á Felli í páfadómi og jafnvel átt þá jörð. Leiði hennar er sagt þar sé austur í brekkunum, þar sól skini fyrst á og fer síðast af. Hún skyldi hafa heitið á fátæka á einum pestartíma, að gefa þeim 30 álna toll, ef pestin dræpi engan á sínum bæ, af ungu fólki, hvað svo við borið hafði. Og svo var mikill átrúnaður á þessum tolli, að allt svo lengi sem hann væri goldinn mundi þar ei ungbarn deya og enginn vissi eða mundi nú á dögum að þar hefði nokkur unglingur dáið, meðan honum var útsvarað. “
Þegar séra Jón kom að Felli, sögðu hreppstjórar tollinn vera 60 álnir og galt prestur fyrst á ári hverju 100 fiska, en síðar sá hann í gamalli jarðarbók að tollurinn var í upphafi 30 álnir, eða 60 fiskar. Þó galt séra Jón í 10 ár 6 fjórðunga af smjöri (30 kg) á hverju ári. En þegar hann vildi fá tollinn lækkaðan niður í 30 álnir, eins og hann í fyrstu var, risu hreppstjórar upp með miklum ofsa og varð af löng og hörð deila milli séra Jóns annars vegar og hreppstjóranna og Lýðs sýslumanns hins vegar, sem stóð með hreppstjórunum.
Enn í dag má sjá völvuleiðið á Felli, á þeim stað þar sem séra Jón segir frá í sögu sinni. Er það mjög stórt, og vel upphlaðið, en þau ákvæði fylgja því, að ekki megi slá það eða í kringum það og munu flestir ábúendur jarðarinnar hafa látið það ógert og ekki veit gamalt fólk hér í Mýrdalnum nokkrar sagnir um að leiðið hafi verið slegið, nema af þeim eina ábúenda sem hér verður nú sagt frá.
Skömmu fyrir síðustu aldamót kom að Felli presturinn Gísli Kjartansson. Hann var þá ungur maður, en hafði þó verið nokkur ár prestur Eyfellinga. Séra Gísli var kvæntur Guðbjörgu Guðmundsdóttur frá Háueyri. Var hún hvort tveggja, góð kona og glæsileg — og mátti hið sama segja um séra Gísla. Urðu þau bæði brátt vinsæl og velmetin hér í Mýrdalnum og veit eg ekki dæmi til þess að Mýrdælingar hafi verið þeim í nokkru mótsnúnir eða erfiðir í samskiptum, þó lengi hafi verið um þá sagt að þeir hafi verið vondir prestum sínum.
Þegar séra Gísli kom að Felli, hefir hann, án efa, fljótt fengið að vita um völvuleiðið og ákvæðin, sem því fylgja. En litla trú hefir hann vafalaust haft á þeim, en talið hégóma og hjátrú. Sjálfum finnst mér ekki hægt að lasta prest fyrir það. Var það annars samrímanlegt kristinni trú, að kona, sem dáin var fyrir mörg hundruð árum, hefði í öðru lífi, eins og það er kallað, vilja og mátt til að hefna fyrir, þó ekki væri hlýtt orðum hennar, sem hún hafði mælt meðan hún var hér á jörðu? Og hvað var þá orðið af þeirri trú og von, sem flestir bera í brjósti, að í dauðanum losni menn við hið illa hér á jörð og andinn svífi til sælli og betri heimkynna?
Svo var það eitt sumar, þegar vinnumenn prests voru að slá brekkuna sem leiðið er í, að hann sagði þeim að slá leiðið og hlífast ekki við, enda gerðu þeir eins og þeim var skipað.
Eftir því sem ég veit bezt, var prestur búinn að vera nokkur sumur á Felli þegar þetta var og hygg ég að leiðið hafi verið slegið sumarið 1901. Liðu svo nokkrar vikur og bar ekki til tíðinda. En er sumri var tekið að halla, var það eitt kvöld, að ein kýr prestsins fannst dauð í skurði niður á engjum. Var skurðurinn gamall og mjög saman gróinn og svo þröngur að kýrnar voru oft vanar að stíga yfir hann. Þá var vinnukona á Felli Vilborg Ásgrímsdóttir, sem ‘seinna var húsfreyja á Norður-Götum. Sagði hún mér löngu síðar, að mest hefði hana undrað hvernig kýrin gat troðið sér ofan í skurðinn, svo þröngur var hann. Liðu svo stundir fram, allt til jólaföstu. Fór þá að harðna veðurfar með snjókomu og var talsverður snjór á jörð, er leið að jólum. Á aðfangadag fóru tveir vinnumenn prests inn í Fellsheiði að hyggja að sauðfénu og er líklegt að þeir hafi átt að smala því saman og reka að húsum. Annar þæsara manna var einkasonur Vilborgar Ásgrímsdóttur, 19 eða 20 ára, en hinn var ættaður frá Eyrarbakka. Leið svo aðfangadagurinn, en þegar kvöld var komið og störfum lokið heima á Felli, til að taka á móti jólahátíðinni, voru fjármennirnir ókomnir. Þótti það með ólíkindum hve lengi þeir voru og þegar langt var liðið fram á kvöldið og þeir komu ekki heim, fyllti ótti ogkvíði huga fólksins. Er hægt að hugsa sér hve döpur sú jólanótt hefir verið og þó einkum fyrir Vilborgu, sem beið og beið eftir því að einkasonurinn kæmi heim. Séra Gísli var ekki heima. Hann var um kveldið við messugjörð í Reyniskirkju. Hefði hann verið heima, hefði hann efalaust farið til næstu bæja og fengið menn til að leita að fjármönnunum. Á Felli var heima einn karlmaður, en hann var lítilsigldur mjög og vantaði nokkuð til að vera eins og fólk er flest. Fór hann um kvöldið að vita hvort hann yrði nokkurs var. Sagði hann síðar frá, að þegar hann var kominn alllangt inn með fellinu að austan, hefði hann heyrt hljóð og vein, en varð þá hræddur og hraðaði sér heim. En heima sagðist hann einskis hafa var orðið.
Á jóladagsmorguninn var hafin leit að mönnunum og fundust þeir báðir dauðir. Höfðu lent í snjóflóði og borizt langt niður eftir grýttri og klettóttri fiallshlíðinni. Úr” snjóflóðinu höfðu þeir þó losnað og komizt í lítinn helli eða skúta. Þar höfðu þeir svo lagzt til hvíldar, mikið. slasaðir og beðið dauðans á helgri jólanótt. Heyrði ég sagt að annar þeirra félaga hefði verið með klofna höfuðkúpu og hafði hann bundið vasaklút yfir um höfuðið. Þetta sorglega slys varð séra Gísla mjög þungbært og eftir það fór mjög að verða þess vart að hann var ekki andlega heill og ágerðist sá veikleiki svo mjög að hann varð að hætta prestskap sumarið 1903 og fluttist hann þá til Reykjavíkur. Mörgpm árum síðar varð hann þjónandi prestur í Öræfum og andaðist þar.
Sökum þess, að ég var barn að aldri, þegar það gerðist, sem hér er frá sagt, en ég hefi engan fundið sem nákvæmlega kynntist öllum atburðum, þá er ekki víst að frásögn mín sé alveg nákvæm. Meðal annars veit ég ekki hvort farið var að bera á sjúkleika séra Gísla, áður en völvuleiðið var slegið en víst er það að margir trúðu því að vanheilsa prests og mannskaðinn hafi verið hefnd völvunnar fyrir það, að leiðið var slegið.
Eftir að séra Gísli fór frá Felli flutti þangað Hallgrímur Brynjólfsson frá Heiði og bjó þar full 20 ár. Farnaðist honum ágætlega. hafði stórt bú og ól upp stóran hóp efnilegra og ágætra barna. En leiðið völvunnar sló hann aldrei og þegar synir hans höfðu náð nokkrum þroska hlóðu þeir vel upp leiðið og má enn sjá þess merki.
Og það tel ég víst, að langt verði að bíða þess ábúanda á Felli, sem leiðið slær.